Dla Zielonych 2004 - przygotowanie do dyskusji i materia艂y na warsztaty
Ewa Charkiewicz
Projekt 12.06.06
LOKALNE EKO-SPO艁ECZNE WSKA殴NIKI ROZWOJU
Wska藕niki czy mierniki s膮 jednym z najbardziej powszechnych narz臋dzi uprawiania polityki, zarz膮dzani膮 firma czy administrowania pa艅stwami. Pocz膮wszy od stopni w klasie, miernik贸w wzrostu gospodarczego (n.p. Produkt Krajowy Brutto), czy ranking贸w konkurencyjno艣ci i efektywno艣ci firm czy gospodarek narodowych, (Standard & Poor), klasyfikacji kraj贸w pod k膮tem korupcji, czy wska藕nik贸w oceny pracownika jakie s膮 stosowane w zarz膮dzaniu personelem (tzw. zasobami ludzkimi), wska藕niki s膮 powszechnym sposobem oceniania, mierzenia i klasyfikacji proces贸w spo艂ecznych, dzia艂alno艣ci firm, pa艅stw i ludzi. Stosowane do projektowania, wdra偶ania, korygowania polityki gospodarczej, spo艂ecznej, czy ekologicznej wska藕niki mierz膮 rzeczywisto艣膰, wydaj膮 o niej s膮d, pozwalaj膮 oceni膰 kierunek, zweryfikowa膰 go, sprawiaj膮, aby ludzie dopasowali si臋 do ich filozofii i za艂o偶e艅. Wska藕niki „wytwarzaj膮” rzeczywisto艣膰 spo艂eczn膮 i steruj膮 zachowaniem ludzi i grup spo艂ecznych. Mo偶na o nich powiedzie膰, 偶e s膮 form膮 sprawowania w艂adzy i rz膮dzenia na dystans.
Z uwagi na ich powszechne zastosowania i „produktywne” efekty warto po艣wi臋ci膰 uwag臋 temu, w jakim celu, na jakich zasadach i w oparciu o jakie za艂o偶enia, przez kogo wskazniki s膮 opracowywane i wdra偶ane, oraz jaki udzia艂 w ich tworzeniu maj膮 ludzie i spo艂eczno艣ci, kt贸rych one dotycz膮.
Wi臋kszo艣膰 wska藕nik贸w dotyczy proces贸w ekonomicznych. Feministyczna , ekologiczna i alternatywno-lewicowa refleksja i ruchy spo艂eczne zaanga偶owa艂y si臋 w krytyk臋 wska藕nik贸w takich jak np. PKB z uwagi na pomijanie spo艂ecznych koszt贸w wzrostu gospodarczego (bezrobocie i praca poni偶ej tzw living wage), pomijanie sfery gospodarki reprodukcyjnej (tzw. gospodarki troski – care economy) oraz pomijanie ekologicznych koszt贸w produkcji i konsumpcji. To pomijanie wynika ze 艣lepoty” za艂o偶e艅 modelu rynku w ekonomii neoklasycznej. Ten dominuj膮cy paradygmat w naukach ekonomicznych, jaki wy艂oni艂 si臋 pod koniec XIX wieku ujmuje rynek jako zamkni臋ty, okr臋偶ny system wymiany pieni臋dzy, towar贸w, us艂ug i pracy, mi臋dzy gospodarstwami domowymi a firmami. W modelu rynku wg ekonomii neoklasycznej nie mieszcz膮 si臋 ludzie, kt贸rzy nie maj膮 pracy i 艣rodk贸w do 偶ycia, albo tzw pracuj膮cy biedacy, nie mie艣ci si臋 nieodp艂atna praca opieku艅cza, g艂贸wnie kobiet, od kt贸rej zale偶y reprodukcja ludzi, niezb臋dna aby rynek m贸g艂 funkcjonowa膰. Nie mieszcz膮 si臋 tak偶e rzeczywiste koszty nieodwracalnego zu偶ycia zasob贸w, niszczenia i zatruwania 艣rodowiska dla obecnego i przysz艂ych pokole艅. Te koszty spo艂eczne, kobiece i ekologiczne s膮, jak m贸wi膮 ekonomi艣ci, eksternalizowane, t.j. wyrzucane na zewn膮trz modelu, a wraz z jego wdra偶aniem poza obj臋t膮 dyskursem politycznym rzeczywisto艣膰.
Rysunek 1.
Okr臋偶ny model rynku w ekonomii neoklasycznej. (Rynek jako mediowany monetarnie system wymiany mi臋dzy gosppdarstwami domowymi a firmami)
Rysunek 2.
Okr臋偶ny model rynku w wersji feministycznej, 'poprawiony'o uwzgl臋dnienie bezp艂atnej opieku艅czej pracy kobiet
Rysunek 3.
Okr臋偶ny model rynku, w wersji poprawionej o uwzgl臋dnienie koszt贸w ekologicznych i spo艂ecznych, w tym o uwzgl臋dnienie bezp艂atnej pracy opiekunczej w domu.
殴r贸dlo: France Hutchinson, Mary Mellor i Wendy Olsen. The Politics of Money. Towards Sustainability and Economic Democracy.London:Pluto Press. 2002. Str 180
Rysunek 4.
Rynek w wersji neoliberalnej:powszechna marketyzacja
Dla ekonomist贸w przyroda spe艂nia dwie funkcje; (i) dostarcza surowce do produkcji oraz (ii) tzw. zlew na odpady. Natomiast ludzie ujmowani s膮 w ekonomii jako gospodaruj膮ce, wytwarzaj膮ce maj膮tek podmioty (tu z historycznego za艂o偶enia jest to podmiot p艂ci m臋skiej), jako si艂a robocza albo jak obecnie si臋 m贸wi zasoby ludzkie, b膮d藕 jako si艂a nabywcza (konsumenci). Mamy wi臋c do czynienia z bardzo instrumentalnym podej艣ciem do ludzi i przyrody. Aby zaistnie膰 w ekonomii i w polityce ekonomicznej, przyroda i ludzie musz膮 mie膰 wyznaczona warto艣膰 i swoj膮 cen臋, reprezentowan膮 liczbami i wymiern膮 w pieni膮dzu.
I tutaj w艂a艣nie le偶y wielki dylemat w艂膮czania koszt贸w reprodukcji ludzi i zu偶ycia 艣rodowiska do r贸wna艅 ekonomicznych. Je艣li nie w艂膮czymy, to spo艂eczne i ekologiczne koszty wzrostu gospodarczego b臋d膮 pomijane, a je艣li w艂膮czamy, to musimy poda膰 warto艣膰, skalkulowa膰 cen臋, z czym wi膮偶e si臋 instrumentalizacja (stechnicznienie) ludzi i przyrody, redukowanie ich do finansowo wymiernej warto艣ci. Rozwi膮zaniem tego problemu jest dyskusja o alternatywnych za艂o偶eniach i strategiach rozwoju spo艂ecznego, w tym rozwijanie alternatywnych koncepcji ekonomicznych i narz臋dzi do ich wdra偶ania, zar贸wno na poziomie globalnym czy lokalnym. Tote偶 w艂a艣nie przedstawienie lokalnych eko-spo艂ecznych wska藕nik贸w jako narz臋dzi do wdra偶anie trwa艂ego rozwoju jest g艂贸wnym celem tej prezentacji.
Finansowy kapitalizm i neoliberalne zarz膮dzanie
Zanim przejd臋 do alternatyw, chcia艂abym jeszcze po艣wi臋ci膰 troch臋 uwagi dw贸m wymiarom obecnej sytuacji polityczno-ekonomicznej, poniewa偶 dotycz膮 one kontekstu, w kt贸ry „interweniuj膮” alternatywne eko-spo艂eczne wska藕niki rozwoju. Zmiany, w tym tak偶e w teoriach ekonomicznych i w paradygmatach rz膮dzenia jakie zachodz膮 na 艣wiecie od lat 1970-ych, i wi膮偶膮 si臋 z koncem liberalnego czy socjalistycznego pa艅stwa opieku艅czego.
Przede wszystkim sko艅czy艂 si臋 tzw z艂oty wiek kapitalizmu, kt贸ry opiera艂 si臋 o fordystyczny model linii produkcyjnej, liberalny kontrakt spo艂eczny i keynsia艅ska makropolityk臋 (powszchny wzrost p艂ac i kredyt konsumpcyjny, aby zwi臋kszy膰 si艂臋 nabywcz膮 ludno艣ci). Kapitalizm finansowy przemeblowa艂 firmy, niegdy艣 zarz膮dzane tak, aby ros艂a produkcja i sprzeda偶, a teraz tak, 偶eby ros艂a cena akcji, a tym samym zyski bank贸w i innych nowych instytucji finansowych. Reorganizacja pa艅stwa, szpitala, uniwersytetu czy gminy zgodnie z modelem firmy i narzucenie ludziom indywidualnej odpowiedzialno艣ci pozwoli艂o uwolni膰 kapita艂 finansowy na ekonomicznie korzystniejsze inwestycje. Jednocze艣nie post臋p techniczny i neoliberalne parametry zarz膮dzania gospodark膮 sprawi艂y, 偶e wyworzy艂 si臋 podzia艂 na ludzi u偶ytecznych z punktu widzenia ich zdolno艣ci do wytwarzania zysk贸w i ludzkie odpady, jak nazwa艂 to zjawisko Zygmunt Bauman (2004).
Neoliberalny model rz膮dzenia pa艅stwem i ludzmi zasadniczo r贸偶ni si臋 od modelu liberalnego. Dwie podstawowe r贸偶nice to:
(1) rynek i firma, a wi臋c efektywno艣膰 ekonomiczna i maksymalizacja zysk贸w jest uniwersalnym modelem do reorganizacji pa艅stwa, szpitala, uniwersytetu, gminy czy jednostki. Podzia艂 na rynek, panstwo czy spo艂eczenstwo jest zast膮piony jednym zunifikowanym modelem rynku. Jak wida膰 w Polsce ten model przyjmuje tak偶e ko艣ci贸艂, vide biznesy Radia Maryja, projekty Stella Maris czy poczynania pra艂ata z Gda艅ska. Oni robi膮 to, co im dyktuje nowa powszechna racjonalno艣膰 ekonomiczna. Skumulowanym rezultatem tych wszystkich tendencji jest powstanie neoliberalnego pa艅stwa ekonomicznego, bo to jest g艂贸wna domena zaanga偶owania pa艅stwa, szczeg贸艂nie w wypadku tych pa艅stw, kt贸re przechodz膮 tzw transformacj臋 ustrojow膮 i prywatyzuj膮 swoje zasoby, co stwarza niespotykane mo偶liwo艣ci nag艂ego wzbogacenia si臋.
(2) ka偶da jednostka musi inwestowa膰 w siebie jako w form臋 kapita艂u ludzkiego i czerpa膰 z tego dochody; ta zdolno艣膰 jest miar膮 warto艣ci jednostki; W tej sytuacji nie tyle erozji co kasacji ulegaj膮 prawa cz艂owieka, a nowym podmiotem historii i podmiotem prawa jest korporacja (model firmy, kt贸ry cechuje si臋 wysok膮 zdolno艣ci膮 do generacji zysk贸w). Tu zwr贸膰my. uwag臋 na przywileje, jakie po 1989 otrzyma艂y wielkie firmy, krajowe i zagraniczne kosztem ma艂ych i 艣rednich przedsi臋biorstw, kt贸re od poczatku lat 90-ych poddawano rozlicznych dyscyplinom, g艂贸wnie dlatego, 偶e to „mali”: indywidualni podatnicy i firmy s膮 g艂贸wnym 偶贸d艂em dochodu dla pa艅stwa i sta艂ego zatrudnienia dla jego funkcjonariuszy.
Wi臋cej na ten temat w aneksie o schematycznych r贸偶nicach mi臋dzy liberalizmem a neoliberalizmem. (Ten schemat to model/umowa/konwencja, w rzeczywisto艣ci chodzi o procesy, kt贸rych granice trudno jednoznacznie zaznaczy膰).
O alternatywnych wska藕nikach
Marilyn Waring (1989) w swojej s艂ynnej feministycznej krytyce ekonomii, If Women Counted zwr贸ci艂a uwag臋, 偶e je艣li bierze wod臋 ze 藕r贸d艂a, to jest ekonomicznie nieprzydatna, natomiast uzbrojone w bro艅 nuklearn膮 rakiety w silosie i 偶o艂nierze, kt贸rzy je obs艂uguj膮 s膮 generatorami dochod贸w dla firm i pa艅stwa, bo w贸wczas PKB ro艣nie. Walka o alternatywne wska藕niki rozwoju spo艂ecznego toczy si臋 od dawna. Zwr贸膰my na przyk艂ad uwag臋 na pr贸by agend ONZ na rzecz stworzenia indeks贸w ludzkiego rozwoju (human development indicators). Te wska藕niki s膮 u偶yteczne do podwa偶ania neoliberalnych ekonomicznych dogmat贸w, ale pos艂uguj膮 si臋 tymi samymi narz臋dziami co ich przeciwnicy. Trzeba wi臋c szuka膰 alternatyw. Tutaj wa偶na jest liczba mnoga. Same alternatywne wska藕niki wiele nie za艂atwi膮. Potrzeba du偶o r贸wnoleg艂ych przedsi臋wzi臋膰 na r贸偶nych poziomach.
Tak偶e krajobraz alternatywnych wska藕nik贸w jest bardzo zr贸偶nicowany. W latach 1990-ych, kiedy decydenci ekologiczni w krajach tzw Zachodu nie mogli ju偶 stosowa膰 prawa czyli tzw command and contral (decyduj i kontroluj) i ministerialnych rozporz膮dze艅, tj odg贸rnych narz臋dzi polityki ekologicznej, bo spad艂a ranga ochrony 艣rodowiska, ludzi, pracownik贸w i zwi膮zk贸w zawodowych. Jeszcze wa偶niejszy ni偶 przedtem sta艂 si臋 wzrost gospodarczy, tote偶 zwi臋kszy艂 si臋 wp艂yw biznesu na polityk臋 i jego znaczenia dla w艂adzy pa艅stwowej. W tej sytuacji ekologiczni decydenci poszukiwali nowych narz臋dzi realizowania polityki ekologicznej, st膮d zainteresowali si臋 wska藕nikami. Przewa偶aj膮ca cz臋艣膰 wska藕nik贸w ma liczbowo-pieni臋偶ny wymiar. Na przyk艂ad: obliczanie i dyskontowanie koszt贸w zu偶ycia i naprawy 艣rodowiska, poszukiwania monetarnej warto艣ci gospodarki opieku艅czej, jak niedawno sugerowa艂 pose艂 Cywi艅ski. Nie chodzi mi o to, 偶eby nie pozwoli膰 takich rzeczy robi膰, ale o to, 偶e tego rodzaju liczbowo i monetarnie wymierny wska藕nik nie powinien by膰 naszym jedynym uczniem, uczennic膮 w klasie.
Jakie mog膮 by膰 inne wska偶niki? Tu pozwol臋 sobie wskaza膰 na dwa parametry. Po pierwsze nie mo偶e to by膰 wiedza ekspercka, czy uprzywilejowana, odg贸rna prawda, ale wiedza, kt贸ra nale偶y do i jest zbie偶na z do艣wiadczeniem ludzi. W politycznym uj臋ciu chodzi o narz臋dzia, kt贸re maj膮 wpisane w swoje za艂o偶enia poszanowanie i wdra偶anie praw cz艂owieka, trwa艂e podstawy i jako艣膰 偶ycia. Ludzie musz膮 mie膰 poczucie wsp贸艂w艂asno艣ci takiej wiedzy. Wsp贸艂w艂asno艣膰 wynika z wsp贸艂tworzenia.
Po drugie, takie metody, je艣li to jest adekwatne, powinny wdra偶a膰 ekologiczn膮 filozofi臋 cyklu 偶ycia produktu, od momentu wydobycia surowc贸w przez spo艂eczne i ekologiczne koszty produkcji i konsumpcji, po koszty na etapie wyrzucania odpad贸w – sk膮d one sie biora, i co z nimi zrobi膰. (To by膰 mo偶e jest temat na osobne szkolenie)
Je艣li chodzi o alternatywne wska藕niki, to tu mi臋dzynarodowym szlagierem jest projekt Sustainable Seattle. (Proponuj臋 wrzuci膰 w google te nazw臋) . Ot贸偶 na pocz膮tku lat 90-ych kilka os贸b o spo艂eczno-ekologicznych zainteresowaniach (by艂a ich garstka) postanowi艂o organizowa膰 spotkania z mieszka艅cami, kt贸rych celem by艂o wsp贸lne ustalenie, jak膮 polityk臋 powinny prowadzi膰 w艂adze miasta, jakie s膮 priorytety mieszka艅c贸w, i w jaki spos贸b, jakim j臋zykiem oni te priorytety formu艂uj膮. Z pierwszego wydania „Sustainable Seattle”, kt贸re mnie osobi艣cie podoba艂o si臋 najbardziej, wysz艂y mi臋dzy innymi nast臋puj膮ce wska藕niki:
- jak daleko mieszka艅cy maj膮 do transportu publicznego, do banku, do szko艂y
- ile os贸b ma uprawnienia do korzystania z opieki zdrowotnej (a ile nie ma)
- kiedy ostatni raz mo偶na by艂o zobaczy膰 pstr膮ga w pobliskiej rzece
...
Kiedy taki zestaw wska藕nik贸w jest uzgodniony i jest wsp贸艂w艂asno艣ci膮 mieszka艅c贸w, to wtedy mo偶e s艂u偶y膰 jako podstwa do konstruowania program贸w, do ocen polityki w艂adz miejskich, jak i jako medium komunikacji mi臋dzy now膮 zielon膮 parti膮 a jej potencjalnymi wyborcami...
(Dla kontrastu proponuj臋 zobaczy膰 audyt w Piasecznie, zrobiony z wielk膮 technokratyczna poprawno艣ci膮 przez ekspert贸w, ale bez udzia艂u i bez perspektywy ludzi; albo ONZ-owskie indicators of sustainable consumption and production, kt贸re g艂贸wnie przeliczaj膮 efektowno艣膰 ekologiczn膮 jak efektywno艣膰 ekonomiczn膮, tj zu偶ycie surowc贸w na jednostk臋 produktu - linki od spodem)
- Alternatywne wska藕niki (model odcisku stopy, ecological footprint, Rees & Wackernagel 1996 – mierzenie ilo艣ci surowcow jakich potrzebuje miasto czy kraj; miar膮 jest obszar ziemii; ka偶de miasto potrzebuje wiecej ziemii niz samo zajmuje. Jak policzyli aktywi艣ci z Holenderskiego Komitetu na Rezecz IUCN w 1994, dla wykarmienie 14 milion贸w 艣wi艅 i 5 milion贸w kr贸w Holandia potrzebuje pasze ro艣linne, kt贸re zosta艂y wyprodukowane z 1,3 miliony ha ziemii w EU, 2,9miliony ha z USA i Kanady, oraz 2m ha z Azji i Ameryki 艁acinskiej, odczas gdy rolnictwo w tym kraju zajmuje niewiele ponad milion ha. Por贸wnanie wskazuje na ekologiczny d艂ug Holandii i obowi膮zek jego sp艂acenia poprzez zmniejszenie ekologicznych skutkow produkcji i konsumpcji, zmniejszenie konsumpcji i pomoc na rzecz wprowadzania trwa艂ego rozwoju w innych krajach.
Celem pracy w grupach b臋dzie stworzenie projektu i metodologii przygotowania spo艂eczno-ekologicznych wska藕nik贸w z mieszka艅cami jednej z dzielnic Warszawy.
Napisane przez aleka
dnia June 01 2006 ·
9 komentarzy ·
7280 czyta ·