THINK TANK FEMINISTYCZNY. GENDER JAKO NARZĘDZIE KRYTYKI SPOŁECZNEJ. 2014
Ewa Charkiewicz i Anna Zachorowska. Wstęp
Ewa Charkiewicz. Gender jako narzędzie krytyki społecznej
I. Gender: przegląd podejść i krytyczne przemyślenia
1. Joan Scott 2009 (1987] Gender jako przydatna kategoria historycznej analizy. Tłum. Agata Czarnacka.
"Gender to jedno z najczęściej powracających odniesień, za pomocą których władza polityczna jest projektowana, uzasadniana i krytykowana. Władza odnosi się do opozycji męskie/kobiece, ale też ustanawia jej znaczenie. Odniesienie to, aby móc pretendować do politycznej mocy, musi jawić się jako pewne i ustalone – niezbudowane przez człowieka, funkcjonujące jako część naturalnego, czy wręcz boskiego ładu. W tym sensie i ta opozycja binarna, i społeczne relacje genderowe stają się częścią znaczenia władzy jako takiej, a kwestionowanie czy wypaczenia zagrażają całemu systemowi."
2. Donna Haraway. 2009 [1991] Płeć do marksistowskiego słownika. Seksualna polityka słowa. Tłum. Adam Ostolski.
W 1983 roku autonomiczny kobiecy zespoł Das Argument poprosił Donnę Haraway o napisanie „hasła gender" do nowej marksistowskiej encyklopedii. W pierwszej części artykułu Donna Haraway opisuje trudności związane z realizacją tego zadania, w tym problemy wynikające z własnego usytuowania, dominacji anglosaskich ujęć sex/gender jak i próby przekroczenia tych ograniczeń. Druga część artykułu zawiera "hasło gender" i omawia dwa ujęcia gender: (i) paradygmat tożsamości płciowej i (ii) paradygmat systemów sex/gender (narzędzia analizy społecznych wymiarów ucisku kobiet), w tym przedstawia historyczne konteksty, rozwój tych debat i podejmuje ich krytykę.W 1983 roku autonomiczny kobiecy zespoł Das Argument poprosił Donnę Haraway o napisanie „hasła gender" do nowej marksistowskiej encyklopedii. W pierwszej części artykułu Donna Haraway opisuje trudności związane z realizacją tego zadania, w tym problemy wynikające z własnego usytuowania, dominacji anglosaskich ujęć sexs/gender jak i próby przekroczenia tych ograniczeń. Druga część artykułu zawiera "hasło gender" i omawia dwa ujęcia gender: (i) paradygmat tożsamości płciowej i (ii) paradygmat systemów sex/gender (narzędzia analizy społecznych wymiarów ucisku kobiet), w tym przedstawia historyczne konteksty, rozwój tych debat i podejmuje ich krytykę. W dalszej części tekstu omawia rozwój myśli feministycznej odnoszącej się do społecznych wymiarów ucisku kobiet. Krytykując uwikłanie konceptualizacji gender w praktykach dominacji, w tym reprodukcję uprzywilejowania białego anglosaskiego feminizmu, naturalizacji płci biologicznej, podziałów na naturę i kulturę, na prywatne i publiczne Haraway konkluduje, iż "coraz więcej przemawia za potrzebą jakiejś teorii „różnicy”, której geometrie, paradygmaty i logiki wyłamywałyby się z wszelkiego sortu binaryzmów, dialektyk i modeli natura/kultura...., w których natura nie będzie już wyobrażana i odgrywana jako zasób dla kultury (ani płeć biologiczna jako zasób dla gender)... Te kwestie mają polityczne znaczenie." Krytykując uwikłanie konceptualizacji gender w praktykach dominacji, w tym reprodukcję uprzywilejowania białego anglosaskiego feminizmu, naturalizacji płci biologicznej, podziałów na naturę i kulturę, na prywatne i publiczne Haraway konkluduje, iż "coraz więcej przemawia za potrzebą jakiejś teorii „różnicy”, której geometrie, paradygmaty i logiki wyłamywałyby się z wszelkiego sortu binaryzmów, dialektyk i modeli natura/kultura...., w których natura nie będzie już wyobrażana i odgrywana jako zasób dla kultury (ani płeć biologiczna jako zasób dla gender)... Te kwestie mają polityczne znaczenie."
3. Maria Solarska. 2011. Równość płci. Rzeczywistość postulowana czy stan osiągnięty?
"Rzeczywistość postulowaną od rzeczywistości jako takiej odróżnia to, że pierwsza z nich jest wyrazem określonego oczekiwania, życzenia wobec tej drugiej. Innymi słowy, rzeczywistość postulowana nie jest stanem faktycznym, ale życzeniowym jego obrazem – postulatywność określa stan rzeczy, jaki chciałybyśmy/chcielibyśmy, aby był, a nie jaki jest. Rzeczywistość postulowana może być produktem dwóch sposobów myślenia: z jednej strony, może być efektem wishfull thinking – myślenia życzeniowego, które bierze to, co postulowane za to, co rzeczywiste; z drugiej, może być efektem myślenia rozróżniającego postulowane i rzeczywiste, które jednak, konstatując niezadowolenie ze stanu obecnego, postuluje jego zmianę na rzecz określonej, pożądanej rzeczywistości. Kwestia równości płci oscyluje między tymi dwoma rozumieniami rzeczywistości postulowanej."
4. Monika Bobako.2013. Gender jako technologia kolonialnej władzy. Afrykańska krytyka zachodniego feminizmu jako inspiracja do feministycznej autorefleksji.
"Feminizm nie jest i nigdy nie był zestawem stabilnych koncepcji do przyjęcia lub odrzucenia – jest raczej ruchem myśli oraz ewoluującą mnogością projektów politycznych, których kształt i znaczenie zmienia się w zależności od miejsca i czasu. Poszczególne koncepcje i projekty lepiej więc traktować jako jedynie momenty feministycznego myślenia, które – jak pokazuje historia kobiecych ruchów emancypacyjnych – grzeszą często nieuświadamianym ekskluzywizmem. Stopniowe rozpoznawanie zawartych w projektach feministycznych sprzeczności i wykluczeń, które zaprzeczają deklarowanym w nich celom i wartościom, stanowi jeden z najważniejszych czynników napędzających rozwój feminizmu. Od połowy XX wieku do głównych obszarów takiej wewnątrz-feministycznej krytyki należały przede wszystkim kwestie związane z rasowymi, klasowymi, kulturowymi czy seksualnymi uprzedzeniami, które przyczyniały się do marginalizacji i wykluczenia całych grup kobiet z organizacji feministycznych a ich problemów z realizowanych przez nie programów politycznych. Od kilku dekad szczególnie burzliwa dyskusja toczy się wokół pytania o to, czy ideały, teorie i programy feministyczne mogą mieć zastosowanie w świecie niezachodnim, w którym problemy kobiet, ich aspiracje i możliwości często znacząco się różnią od sytuacji kobiet w krajach stanowiących historyczne miejsce narodzin feminizmu."
5. Joanna Bednarek. 2014. Queer jako krytyka społeczna
Queer definiuje się jako teorię odnosząca się do orientacji, tożsamości i ekspresji seksualnej nie mieszczącej się w heteroseksualnym systemie klasyfikacji płci, czy też jako teorię, która kwestionuje wszelakie klasyfikacje tożsamości. W obu przypadkach zakłada się, bezpośrednio bądź implicite, iż jej przedmiotem czy głównym obszarem odniesienia jest seksualność. Artykuł zawiera przegląd i analizę dyskursu queer i odnosi się do nowych, wzajemnie powiązanych wyzwań teoretycznych i politycznych, zarówno tych wewnętrznych dla dyskursu queer, jak i tych adresowanych do lewicowych ruchów społecznych. Jego celem jest ustalenie, jakie są warunki możliwości wkładu queer do nowej krytyki społecznej.
"W latach 1990. studia gender rozwijały się pod silnym wpływem post-strukturalizmu. Pojęcie gender opisywano wówczas jako „historycznie ukształtowany konstrukt”, który przeciwstawiano esencjalistycznym i ahistorycznym ujęciom kobiet i gender. Liczne badania, jakie opublikowano w czasie tej dekady odnosiły się do gender w zróżnicowanych historycznych, kulturowych i społecznych kontekstach. Wiele z tych badań ma charakter opisowy, brakuje w nich teoretycznej dyskusji, jak i nie podejmują one analizy przyczyn, które składają się na określone konstrukty gender. Nader często założenie „konstrukcjonizmu” ma charakter retoryczny, co czyni je podatnym na przeobrażenia w nowy esencjalizm. Celem tego referatu jest zakwestionowanie takiego ujęcia gender."
7. Joan Acker. 2010 [1992] Gender: od ról płciowych do upłciowionych instytucji. Tłum. Małgorzata Maciejewska i Marcin Marszałek.
"Czy istniałby w takim kształcie jak dziś przemysł i struktury wojskowe, państwo czy też gospodarka kapitalistyczna jeśli gender nie byłoby organizującą i porządkującą regułą w społeczeństwie? W jaki sposób interes mężczyzn, jak też społeczno-kulturowa męskość w różnych przejawach, jest sprzężona z tworzeniem i odtwarzaniem określonych instytucji? W jaki sposób procesy podporządkowania i wykluczania kobiet są wpisane w codzienne funkcjonowanie instytucji?"
"Teorie genderowe, prawie że bez wyjątków, koncentrują się na relacjach między jednostkami bądź na społeczeństwie jako całości. Z wyjątkiem dyskusji na temat rodziny, pośredni poziom organizacji społecznej jest zazwyczaj pomijany, pomimo iż jest to najważniejszy z poziomów wymagających przeanalizowania.. wiele badań dzięki którym zmienia się obecne spojrzenie na płeć dotyczy instytucji takich jak praca, rynki, środki masowego przekazu. Kiedy nauki społeczne dostrzegły ich powiązania z płcią następowało to zwykle poprzez wybranie określonej instytucji jako nośnika płci społeczno-kulturowej i seksualności. W tej roli zazwyczaj obsadzano instytucję rodziny oraz więzy pokrewieństwa.Tekst za tekstem na temat klasycznych zagadnień nauk społecznych, takich jak państwo, polityka gospodarcza, urbanistyka, migracja, modernizacja, pomijały bądź marginalizowały zagadnienia płci biologicznej oraz społeczno-kulturowej... Jednym najbardziej znaczących wpływów nowego feminizmu na nauki społeczne było wszechstronne podważenie tego nastawienia."
9. Carol Pateman. 2007 [1989] Braterska umowa społeczna. Tłum. Katarzyna Szumlewicz.
Filozofowie polityki roztaczają znajomą wizję społeczeństwa obywatelskiego jako czegoś uniwersalnego, obejmującego – przynajmniej z założenia – wszystkich. Źródeł prawa politycznego dopatrują się zaś w akcie powołania władzy w liberalnym państwie lub wyłonienia polityki partycypacyjnej w rozumieniu Rousseau. Nie jest to jednak „źródłowe” prawo. Przemilczana zostaje bowiem ta część opowieści, która ujawnia, iż umowa społeczna to braterski pakt, ustanawiający społeczeństwo obywatelskie jako porządek patriarchalny i maskulinistyczny. Aby odsłonić ukrywaną część, należy prześledzić genezę poddania kobiet patriarchalnemu prawu.
10. Patricia Hill Collins. 2014 [1998]. Wszystko w rodzinie: skrzyżowania płci rasy narodu. Tłum. Ewa Charkiewicz
"W przeciwieństwie do badań gender, klasy, rasy, narodu jako odrębnych systemów ucisku, intersekcjonalność odnosi się do tego, jak te systemy wzajemnie się konstruują, czy też - słowami brytyjskiego Czarnego socjologa, Stuarta Halla - jak „artykułują się przez siebie nawzajem". Współczesne badania oparte na analizach intersekcjonalnych sugerują, iż pewne idee i praktyki nieustannie pojawiają w przekroju różnorodnych systemów ucisku i służą jako punkty odniesienia lu b jako uprzywilejowane pozycje społeczne tych krzyżujących się systemów. Jednym z tych wzorcowych przypadków intersekcjonalności są zastosowania ideału tradycyjnej rodziny w Stanach Zjednoczonych. W tym artykule przeanalizuję, w jaki sposób sześć wymiarów ideału tradycyjnej rodziny konstruuje skrzyżowania płci, rasy i narodu. Każdy z tych wymiarów uwidacznia swoiste związki między rodziną jako upłciowionym systemem społecznej organizacji, rasą jako ideologią i praktyką w Stanach Zjednoczonych i konstrukcją amerykańskiej narodowej tożsamości. Choć w tym artykule przedstawiam szkic analitycznego ujęcia tego, jak płeć, rasa i naród krzyżują się w ramach retoryki rodziny i jej praktyk, to szerzej sięgające analizy mogą pokazać, iż podobne procesy funkcjonują w innych systemach nierówności."
11. Joan Acker. 2009 [2000]. Przeobrażanie kategorii klasy, rasy i płci. Feministyczne przemyślenia. Tłum. Katarzyna Gawlicz.
"Wraz z rozwojem feminizmu postmodernistycznego i poststrukturalnego, wiele wiodących feministycznych teoretyczek lewicowych zwróciło się ku kwestiom reprezentacji, kultury i tożsamości, w rezultacie porzucając klasę jako centralne pojęcie teoretyczne (Barrett 1992). Aby jednak zrozumieć podporządkowanie kobiet, feministki wciąż potrzebują teorii klasy, gdyż pomimo całej swej różnorodności podporządkowanie to wciąż jest związane z nierównościami ekonomicznymi społeczeństw przemysłowych. W niniejszym tekście dokonuję przeglądu historii debat nad kategorią klasy i omawiam jej feministyczną konceptualizację, wyrastającą z wysiłków zmierzających do zrozumienia, w jaki sposób płeć, klasa i rasa splatają się ze sobą w toku rozwoju kapitalizmu."
12. Rebecca Johnston. 2009 [2005] Gender, klasa, rasa i orientacja seksualna. Teoretyczne ujęcia intersekcjonalności. Tłum. Ewa Charkiewicz.
"Biorąc pod uwagę ich historyczne doświadczenia kobiety kolorowe miały uzasadnione powody, aby z ostrożnością traktować feministyczne roszczenia do globalnego siostrzeństwa. Szczególnie w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych dyskurs emancypacji kobiet z XIX wieku zazębiał się z dyskursami o rasie i klasie. Rasistowskie założenia i strategie były głęboko zakorzenione w polityce seksualnej i reprodukcyjnej wczesnych ruchów feministycznych. Wiele kobiet z tego okresu uważało, iż rolą kobiet jest reprodukcja rasy, co jest nierozłączne z polityką imperialna i rasową. Ruch o prawa wyborcze kobiet często wzywał do przyznania prawa do głosowania tylko niektórym grupom kobiet, w tym także w zależności od koloru. Wystarczy rzut oka na historię ruchu na rzecz kontroli urodzin, mówiła Angela Davis, aby zrozumieć, dlaczego kobiety kolorowe popadają w zdenerwowanie, gdy chodzi o przyłączenie się do walki o ‘prawo do aborcji’. O ile problemy rasy nie były bezproblemowo podejmowane w środowiskach feministycznych, to z kolei pytania o gender nie były łatwe do podjęcia w środowiskach kolorowych. Kobiety kolorowe często znajdowały się między młotem rasizmu a kowadłem seksizmu. Nie tylko kobiety kolorowe kwestionowały fałszywą jedność siostrzeństwa. Inne kobiety z kolei podważały heteroseksualne domniemania zawarte w opisie kobiety jako nie-mężczyzny [„the wo/man”] który znajduje się u podstaw ruchu feministycznego. Pomimo ich znaczącego wkładu, lesbijki były często marginalizowane zarówno w feministycznej pracy naukowej jak i w działalności politycznej. Problem ten przekraczał rasowe linie podziału."
13. Ulrich Bröckling. 2009 [2005]. Upłciowienie przedsiębiorczego Ja. Programy upodmiotowienia i różnice płciowe w poradnikach sukcesu. Tłum. Ewa Charkiewicz
"Kiedy znajome punkty odniesienia nie mają już zastosowania, większy sens ma przeprowadzenie nowego rozpoznania terenu niż uparta obrona starych pozycji czy rzucanie się na oślep w nowe odmęty. Jeśli chodzi o współczesne formy upodmiotowienia, zmiana znajomych punktów odniesienia oznacza zbędność zarówno humanistycznego gestu obrony podmiotu, jak i antyhumanistycznego odrzucenia podmiotu. Wchodzimy na nowy teren, gdzie główną sprawą staje się dociekanie, jak podmiot staje się problemem w kontekście obecnych przemian organizacji pracy i życia, oraz jakie rozwiązania proponuje się dla tak formułowanych problemów. Innymi słowy, należy przeanalizować komponenty zespołu, za pomocą którego z jednostek ludzkich wytwarzane są podmioty polityczne, zaś jednostki działają na siebie, aby stać się podmiotami – takie jak formy poznania, technologie polityczne i technologie siebie. W pierwszej części tego artykułu prześledzę kontury współczesnego sposobu upodmiotowienia, w drugiej zaś zarysuję, w oparciu o przykład podręczników sukcesu dla kobiet, czy i jak przedsiębiorczyni siebie różni się od swego męskiego odpowiednika".
14. Susanne Schunter-Kleemann i Dieter Plehwe. 2009 [2006] Gender mainstreaming. Włączanie kobiet do neoliberalnej Europy. Tłum. Marta Elias
"...specyficzne interesy bardziej uprzywilejowanych kobiet zdają się znajdować więcej miejsca w dyskursie gender mainstreamingu („kobieca przedsiębiorczość”, kobiety-doradcy), podczas gdy stworzone wcześniej programy mające polepszyć trudne położenie gorzej wykwalifikowanych pracownic i kobiet zajmujących się domem stają się przedmiotem cięć budżetowych. Programy równych szans można więc uznać za programy wybiórczych szans."
15. Gundula Ludwig i Stephanie Wőhl. 2013 [2009] Gender mainstreaming jako strategia neoliberalizacji. Współczesne transformacje reżimów płci - ponowne przemyślenia z perspektywy foucaultowskiej. Tłum. Ewa Charkiewicz
"Na przykładzie gender mainstreaming pokazałyśmy, jak neoliberalna racjonalność manifestuje się w [przeobrażaniu] reżimów płci, i jak strategie emancypacyjne wpisują się w neoliberalne strategie urynkowienia, które wzmacniają indywidualizację. W tym sensie neoliberalne technologie rządzenia reartykuowały gender mainstreaming jako neoliberalną strategię, redukując zarazem równość płci do zatrudnialności kobiet na rynkach pracy w Unii Europejskiej. Po drugie, argumentowałyśmy, iż neoliberalna racjonalność wpłynęła na (re)produkcje upłciowionych, przedsiębiorczych podmiotowości i wdraża je w przeświadczeniach jednostek o sobie. W ich sumarycznym efekcie neoliberalna racjonalność i powiązane z nią strategie i technologie władzy wytworzyły „prawdy” polityczne, które doprowadziły do zorientowanego na rynek, konkurencyjnego społeczeństwa. Na koniec, w naszej analizie gender mainstreaming chciałyśmy także wskazać, iż w neoliberalnych społeczeństwach reżimy płci są zarządzane przez nowe racjonalności rządzenia."
16. Ewa Charkiewicz. 2012. Gender mainstreaming do nikąd? Analiza dokumentow i programów bezzwrotnych dotacji UE w Polsce.
Projekt gender mainstreaming porzuca kobiety żyjące w niedostatku i skrajnym ubóstwie, nie odnosi się do problemów z jakimi w życiu codziennym zmaga się większość kobiet i mężczyzn w Polsce: brak i niepewność pracy, praca za grosze, przeludnione mieszkania, brak dostępu do opieki zdrowotnej, niepewność zabezpieczeń społecznych. A jednak lektura raportów, artykułów czy tekstów polskich kobiecych NGOs pokazuje, iż większość z nich artykułuje mapę problemów, aspiracje i postulaty wobec rządu i polityków językiem gender mainstreaming i nie ma innej siatki pojęciowej. Głównym wektorem upowszechniania gender mainstreaming w Polsce były dyskursy równości płci i pieniądze z funduszy Unii Europejskiej. Ruch kobiecy został zmobilizowany czy uwiedziony do wdrażania norm równości płci i gender mainstreaming z UE nie poddając ich zarazem krytycznej refleksji. Normy te zostały zinternalizowane tak skutecznie, iż podważanie ich z feministycznej perspektywy wydaje się czymś „nienormalnym”. W politycznym repertuarze kobiecych NGOs są to projekty bez alternatyw jakimi mogłyby być dyskursy praw , obywatelstwa kobiet i opieki/reprodukcji społecznej.
17. Julie A. Nelson. 2014 [2011] Czy przywództwo kobiet zapobiegłoby kryzysowi finansowemu? Tłum. Anna Zachorowska.
"Czy więcej kobiet na stanowiskach przywódczych zapobiegłoby kryzysowi finansowemu? Takie pytanie można zadać na wykładach na temat gender i ekonomii, pieniądza i instytucji finansowych. Pierwsza część poniższego eseju dowodzi, iż podczas gdy niektóre badania nad zachowaniem wydają się potwierdzać wyolbrzymioną perspektywę „różnicy”, to badania behawioralne unikające uproszczeń raczej ten pogląd podważają i wskazują na ogromną, nieuświadomioną moc stereotypów. Druga część eseju pokazuje, że bardziej potrzebna jest analiza genderowa branży finansowej, która nie zajmuje się (przypuszczalnymi) „różnicami” pomiędzy płciami, ale raczej rolą uprzedzeń ze względu na płeć w społecznej konstrukcji rynku. Konkretne przykłady i narzędzia, możliwe do wykorzystania podczas nauczania o różnicach, podobieństwach i rynku, przedstawiane są w całym tekście."
18. Karen Ruddy. 2013 [2011] Więcej niż backlash: wyobraźnia feministyczna, akumulacja przez wywłaszczenie i nowy kontrakt seksualny. Tłum. Adam Ostolski.
Odczytanie postfeminizmu jako sposobu grodzenia feministycznej wyobraźni sugeruje, że akumulacja przez wywłaszczenie nie sprowadza się jedynie do ekonomicznych i politycznych procesów „oddzielenia wytwórcy od środków wytwarzania” (Marks 1950, 772). Zachodzi ona również w szeregu innych obszarów – wliczając w to wyobraźnię i podmiotowość. Uważam, że postfeminizm – jako podstawowy sposób włączania kobiet w świecie anglosaskim w ramy neoliberalnego kapitalizmu – znajduje się w sercu współczesnej kapitalistycznej logiki grodzenia. Postfeminizm działa w ten sposób, że kooptuje wybrane aspekty z imaginarium liberalnego feminizmu, zaprzęgając je w służbę neoliberalnego projektu prywatyzacji, decentralizacji i indywidualizacji. W ślad za Angelą McRobbie sugeruję, że to przywłaszczenie doprowadziło do powstania „nowego kontraktu seksualnego”. Młodym kobietom przyznaje się pewien margines widzialności pod warunkiem, że dostosują się do nowej, korespondującej z neoliberalizmem wersji kobiecej podmiotowości i zdystansują się od krytycznej polityki feministycznej."
Napisane przez 
